Càng yêu con, họ càng cô lập. Càng cố tỏ ra mạnh mẽ, họ càng kiệt sức. Câu chuyện của hàng triệu bà mẹ Nhật đang phơi bày một nghịch lý: xã hội càng văn minh, người làm mẹ càng cô đơn.
Nỗi cô đơn thầm lặng sau cánh cửa gia đình
Ở tuổi 28, Aspen Kumagai từng nghĩ rằng sinh con sẽ mở ra một chương hạnh phúc mới trong đời. Nhưng chỉ vài tháng sau khi theo chồng chuyển đến tỉnh Kanagawa, niềm vui ấy nhường chỗ cho sự trống rỗng. Cô mất việc, không người thân bên cạnh, ngày tháng chỉ quanh quẩn trong căn hộ nhỏ cùng đứa con sơ sinh. ” Tôi chật vật tìm kiếm một người bạn. Điện thoại im lặng suốt nhiều tuần, đến mức tôi còn thấy lạ khi nghe tiếng chuông reo ,” Kumagai kể.
Câu chuyện của cô không hề cá biệt. Một khảo sát do nền tảng cộng đồng Piazza (2024) thực hiện với hơn 5.000 phụ huynh tại Nhật Bản cho thấy, 74,2% phụ nữ cảm thấy cô đơn hoặc bị cô lập trong giai đoạn nuôi con nhỏ. Đặc biệt, nhóm nội trợ toàn thời gian ghi nhận tỷ lệ cao nhất, lên tới 78%.
Theo Viện Sức khỏe Cộng đồng Nhật Bản, khoảng 20% bà mẹ trẻ rơi vào tình trạng “cách ly xã hội nghiêm trọng”, tức gần như không có tương tác xã hội ngoài con nhỏ và người thân. Họ thường trong độ tuổi 35 – 39, không có việc làm ổn định, thu nhập thấp và ít được chồng hỗ trợ việc nhà. Một báo cáo khác từ Đại học Tokyo (2023) cho thấy 49% phụ nữ Nhật cảm thấy cô đơn ngay sau khi sinh, và nhóm này có nguy cơ trầm cảm cao gấp 3 lần so với những người có mạng lưới bạn bè hoặc gia đình hỗ trợ.
Khủng hoảng tinh thần này không chỉ xuất hiện ở các bà mẹ đơn lẻ. Nó đang lan rộng như một hiện tượng xã hội âm thầm, khi ngay cả trong những gia đình đủ đầy vật chất, phụ nữ vẫn cảm thấy cô lập trong chính không gian họ gọi là “tổ ấm”.
Khi văn hóa, công việc và vai trò giới cùng tạo thành “vòng cách ly”
Để hiểu vì sao Nhật Bản – quốc gia nổi tiếng với phúc lợi và trật tự xã hội lại trở thành “ổ cô đơn” của các bà mẹ, cần nhìn vào ba yếu tố: văn hóa kiềm chế, áp lực công việc và cấu trúc gia đình hiện đại.
Trước hết là văn hóa “enryo”, khái niệm bắt rễ sâu trong đời sống người Nhật, nghĩa là biết kiềm chế, không làm phiền người khác. Với các bà mẹ trẻ, đặc biệt là người sống xa quê, “enryo” trở thành rào cản vô hình khiến họ ngại tìm kiếm sự giúp đỡ, dù đang khủng hoảng. Họ sợ bị xem là yếu đuối, sợ bị phán xét, và cố duy trì hình ảnh “người mẹ hoàn hảo” luôn chăm con tốt, vui vẻ, và độc lập.
Giáo sư Noriko Mizuno (ĐH Waseda) nhận định: ” Sự lý tưởng hóa người mẹ trong xã hội Nhật khiến phụ nữ cảm thấy có lỗi khi mệt mỏi. Khi họ không đạt được hình mẫu ấy, phản ứng tự nhiên là thu mình lại.”
Thứ hai là áp lực kinh tế và việc làm. Dù Nhật Bản có chế độ nghỉ thai sản, nhiều phụ nữ phải đối mặt với sự bất mãn nơi công sở khi đồng nghiệp phải gánh thêm phần việc. Một khi quay lại, họ thường bị đánh giá là “thiếu cam kết với công việc”. Hệ thống nhà trẻ thiếu hụt cũng khiến họ buộc phải nghỉ việc. Riêng tại Tokyo, năm 2023 có hơn 19.000 hồ sơ chờ gửi trẻ. Khi thu nhập và giao tiếp xã hội đều giảm, cảm giác bị tách khỏi thế giới trở nên rõ rệt.
Mina, 34 tuổi, nhân viên văn phòng tại Osaka, kể rằng cô thường bị đồng nghiệp tỏ thái độ khi xin về sớm đón con: “Họ nghĩ tôi lười. Nhưng thực ra tôi đang cố cân bằng. Tôi cảm thấy như mình đang sống trong một bong bóng cô đơn”. Bạn bè thời đại học chưa có con, còn chồng cô thường xuyên công tác xa, khiến mọi gánh nặng đổ dồn lên một người.
Cuối cùng là sự thay đổi trong cấu trúc gia đình Nhật. Nếu trước đây, các gia đình ba thế hệ giúp san sẻ việc chăm trẻ, thì nay hơn 75% gia đình chỉ có hai thế hệ. Trong môi trường đô thị khép kín, nhiều bà mẹ trẻ thiếu hoàn toàn mạng lưới hỗ trợ. Sau đại dịch COVID-19, các nhóm “mama-tomo” (bạn trong cộng đồng các bà mẹ) tạm dừng hoạt động, khiến sự cô lập trở thành trạng thái mặc định.
Một khảo sát của NHK (2022) cho thấy 61% phụ nữ sau sinh ít hoặc không giao tiếp xã hội trong 6 tháng đầu, và 1/3 trong số đó nói rằng “họ không có ai để chia sẻ khi stress”.
Theo bác sĩ tâm thần Fujino Tomoya (nền tảng tư vấn Sukusuku), cô đơn sau sinh không chỉ là cảm xúc mà còn là vấn đề sinh học: ” Sự cô lập kéo dài khiến hormone cortisol tăng cao, làm rối loạn giấc ngủ, giảm miễn dịch và dễ dẫn đến trầm cảm”. Ông khuyến khích các bà mẹ duy trì tiếp xúc xã hội, dù chỉ qua mạng, và tránh so sánh bản thân với những “bà mẹ hoàn hảo” trên mạng xã hội.
Tuy nhiên, ông Fujino nhấn mạnh rằng vai trò của người chồng mới là yếu tố quyết định: ” Điều người phụ nữ cần không phải là câu nói ‘đừng suy nghĩ nhiều’, mà là hành động – thay phiên trông con, chia sẻ việc nhà, khuyến khích họ ra ngoài. Chỉ cần được lắng nghe, họ đã thấy nhẹ nhõm hơn rất nhiều”.
Khi nỗi cô đơn trở thành vấn đề quốc gia
Cô đơn sau sinh không còn là câu chuyện cá nhân. Nó đang được xem là một chỉ dấu đáng báo động cho xã hội Nhật – quốc gia có tỷ lệ sinh thấp nhất lịch sử, chỉ 1,29 con/phụ nữ vào năm 2024.
Trước tình hình này, chính phủ Nhật đã thành lập Cục Cô đơn và Cô lập (2021) – cơ quan chuyên nghiên cứu các nhóm dễ bị tổn thương, trong đó có phụ nữ sau sinh. Các chương trình như “Hỗ trợ kết nối phụ huynh” hay “Café Mama” ra đời nhằm khuyến khích phụ nữ tham gia cộng đồng, gặp gỡ và chia sẻ. Dù vậy, hiệu quả vẫn còn hạn chế, do vấn đề gốc rễ nằm ở định kiến văn hóa và vai trò giới.
Nhà xã hội học Aiko Nakamura nhận định: ” Nhật Bản đã đi quá xa trong việc thần thánh hóa người mẹ. Giờ là lúc phải thừa nhận rằng họ cũng cần được giúp đỡ, được nghỉ ngơi và được thấu hiểu”. Bà cho rằng các chính sách hỗ trợ chỉ phát huy tác dụng khi xã hội chấp nhận bình thường hóa sự mệt mỏi của phụ nữ, coi việc chia sẻ gánh nặng gia đình là trách nhiệm chung chứ không phải đặc ân.
Một nghiên cứu của Đại học Kyoto (2023) củng cố nhận định đó: những người vợ được chồng tích cực tham gia chăm con và việc nhà có nguy cơ trầm cảm sau sinh thấp hơn 37% so với nhóm phải tự xoay xở. Trong khi đó, tỷ lệ đàn ông Nhật nghỉ thai sản chỉ đạt 14%, thấp hơn nhiều so với Hàn Quốc (34%) hay Phần Lan (45%).
Ở góc độ nhân khẩu học, các chuyên gia cảnh báo: một thế hệ phụ nữ kiệt quệ và cô đơn sẽ kéo theo khủng hoảng sinh sản, đẩy Nhật Bản vào vòng xoáy dân số suy giảm. Nhà nghiên cứu Yuki Sato (Viện Chính sách Xã hội Tokyo) nói: ” Nếu làm mẹ đồng nghĩa với cô đơn, xã hội sẽ mất đi niềm tin vào tương lai.”
Trong bức tranh ấy, câu chuyện của Aspen Kumagai hay Mina chỉ là hai mảnh ghép nhỏ. Nhưng mỗi tiếng thở dài của họ đang vang vọng trong hàng triệu căn hộ trên khắp Nhật Bản – nơi những người mẹ trẻ lặng lẽ chiến đấu với cô đơn, vừa nuôi con, vừa tìm lại chính mình.
Bác sĩ Fujino kết luận: ” Một bà mẹ cô đơn không chỉ là người đang mệt mỏi. Đó là tín hiệu cảnh báo rằng xã hội đang thiếu sự kết nối – điều cốt lõi của sức khỏe tinh thần quốc gia.”