Trong số đầu tiên của chuỗi talkshow “Nếp Nhà Doanh Nhân”, ông Trần Sĩ Chương — cố vấn chiến lược của The MAP, chuyên gia kinh tế từng làm việc tại nhiều tập đoàn lớn trên thế giới và đồng hành cùng doanh nghiệp gia đình Việt — tiếp tục đi sâu vào câu chuyện kế nghiệp và quản trị xuyên thế hệ.
Host Đỗ Thùy Dương – Founder The Map, đồng thời là người dẫn dắt talkshow – mở đầu bằng nhận định: “Quản trị gia đình đôi khi còn phức tạp hơn quản trị doanh nghiệp, bởi yếu tố tình cảm và huyết thống luôn đan xen. Vậy đâu là cách để dung hòa giữa tình thân và nguyên tắc?”
Nếu ở phần trước, ông đặt vấn đề về vai trò của quản trị trong gia đình như một hệ thống song hành cùng quản trị doanh nghiệp, thì ở lần này, ông nhấn mạnh đến điều kiện then chốt giúp một gia tộc có thể tồn tại bền vững: Phải có một “hiến pháp gia đình” làm nền tảng cho sự đồng thuận, minh bạch và kế thừa lâu dài.
Chuyên gia Trần Sĩ Chương và bà Đỗ Thùy Dương trong talkshow Nếp Nhà Doanh Nhân
Hiến pháp gia đình – Chìa khóa giữ vững sự bền lâu
Theo ông Trần Sĩ Chương, sự thành công của các tập đoàn gia đình hàng trăm năm tuổi trên thế giới không chỉ đến từ chiến lược kinh doanh giỏi, mà quan trọng hơn là có một hệ thống quy tắc nội bộ đủ mạnh để giữ gìn sự thống nhất trong gia đình. Ông nhắc đến trường hợp của gia tộc Rockefeller — một trong những biểu tượng kinh tế của nước Mỹ. Bên cạnh khối tài sản khổng lồ và sự nghiệp kinh doanh trải dài nhiều thế hệ, điều làm nên sự bền vững của họ chính là “hiến pháp gia đình” được soạn thảo từ rất sớm.
“Nếu chỉ dựa vào một người sáng lập tài ba, doanh nghiệp gia đình khó mà đi xa. Điều giữ cho các thế hệ sau không bị cuốn vào mâu thuẫn chính là bộ nguyên tắc chung, để ai cũng biết quyền, trách nhiệm và giới hạn của mình”, ông Chương nhấn mạnh.
Để làm rõ hơn luận điểm này, host Đỗ Thùy Dương đặt câu hỏi: “Nhiều doanh nhân Việt thường nghĩ rằng tình cảm và sự tin tưởng là đủ để gắn kết. Vậy khi ông nhấn mạnh đến ‘hiến pháp gia đình’, phải chăng chúng ta cần một thứ kỷ luật cao hơn cả sự tin tưởng?”
Trong thực tế Việt Nam, nhiều doanh nghiệp gia đình gặp phải tình trạng “vừa là nhà, vừa là công ty”, khi mọi quyết định bị chi phối bởi tình cảm và quan hệ huyết thống. Khi doanh nghiệp lớn dần, xung đột lợi ích giữa các thành viên dễ nảy sinh, đặc biệt trong giai đoạn chuyển giao quyền lực. “Không có một bản ‘hiến pháp gia đình’, những tranh cãi này thường kết thúc bằng chia rẽ, thậm chí tan rã cả công ty”, ông phân tích.
Khái niệm “hiến pháp gia đình” có thể còn xa lạ với nhiều doanh nhân Việt, nhưng tại các nước phát triển, đây là một thông lệ quản trị tiên tiến. Bản hiến pháp không phải văn bản pháp lý theo luật quốc gia, mà là cam kết chung giữa các thành viên gia đình, xác định những nguyên tắc cơ bản về:
Quyền và trách nhiệm khi tham gia điều hành doanh nghiệp. Nguyên tắc phân chia lợi ích và tài sản. Quy trình lựa chọn người kế nhiệm. Cơ chế giải quyết tranh chấp nội bộ. Các giá trị cốt lõi mà gia tộc cùng duy trì.
“Bản ‘hiến pháp’ này giống như một khung xương. Nếu không có, doanh nghiệp có thể phát triển nhưng rất dễ gãy khi chịu va chạm. Còn khi khung sườn đã vững, các thế hệ sau có thể xây dựng thêm bao nhiêu tầng cũng không lo đổ”, ông Trần Sĩ Chương chia sẻ.
Bài học từ Rockefeller và thực tế doanh nghiệp gia đình Việt
Khi được hỏi vì sao ông nhấn mạnh đến Rockefeller trong talkshow, Trần Sĩ Chương giải thích: “Đó không chỉ là gia tộc giàu có, mà còn là một biểu tượng về cách biến sự giàu có thành hệ thống bền vững qua nhiều thế hệ. Điều này đúng với doanh nghiệp Việt hôm nay, khi chúng ta đang bước vào giai đoạn có nhiều gia đình doanh nhân sở hữu doanh nghiệp hàng chục năm tuổi.”
Rockefeller từ sớm đã đặt ra quy tắc: thành viên gia đình không tự động có quyền điều hành chỉ vì họ mang họ Rockefeller. Muốn tham gia, họ phải trải qua đào tạo và đáp ứng tiêu chuẩn năng lực. Chính nhờ sự minh bạch và rạch ròi này mà gia tộc duy trì được niềm tin và tránh xung đột.
Ngược lại, một gia tộc nổi tiếng khác cùng thời là Vanderbilt – từng giàu có ngang ngửa Rockefeller – lại không xây dựng một “hiến pháp gia tộc” cho việc kế thừa. Vì thiếu nền tảng quản trị rõ ràng, chỉ đến thế hệ thứ ba, khối tài sản khổng lồ đã dần bị tiêu tán, trở thành ví dụ điển hình cho sự mong manh của giàu có khi thiếu hệ thống kế thừa bền vững.”
“Đây là điều mà nhiều doanh nghiệp Việt có thể học hỏi. Đừng để công ty trở thành nơi ‘giữ ghế’ cho con cháu. Hãy để con cháu có quyền lựa chọn, và để doanh nghiệp được vận hành bởi người xứng đáng”, ông nói thêm.
Thực tế, nhiều doanh nghiệp gia đình Việt đã và đang đối mặt với bài toán chuyển giao. Nhiều trường hợp người sáng lập đến tuổi nghỉ ngơi, nhưng lớp kế cận chưa đủ năng lực hoặc chưa được chuẩn bị. Một số công ty rơi vào cảnh phân chia tài sản thay vì phát triển doanh nghiệp.
Ông Trần Sĩ Chương cho rằng, để tránh kịch bản này, doanh nghiệp Việt cần thay đổi tư duy từ “công ty của tôi” sang “tài sản của gia tộc”. “Khi đã coi đó là tài sản chung, việc lập hiến pháp sẽ trở thành trách nhiệm chứ không chỉ là lựa chọn”, ông nói.
Một số gia đình doanh nhân Việt đã bắt đầu hình thành hội đồng gia tộc, xây dựng quy tắc phân chia cổ phần, yêu cầu thành viên trước khi tham gia quản trị phải có bằng cấp hoặc kinh nghiệm nhất định. “Đây chính là những bước đi ban đầu để tiến đến một hiến pháp gia đình đúng nghĩa”, ông Chương nhận định.
Doanh nghiệp gia đình – Nền tảng cho kinh tế Việt Nam
Theo thống kê toàn cầu, doanh nghiệp gia đình đóng góp khoảng 70% GDP thế giới. Tại Việt Nam, tỷ lệ này cũng rất lớn, đặc biệt khi phần lớn các tập đoàn tư nhân lớn nhất đều xuất phát từ mô hình gia đình. Vì thế, việc nâng cao năng lực quản trị và khả năng kế thừa không chỉ là câu chuyện riêng của từng gia tộc, mà còn ảnh hưởng đến sức khỏe của cả nền kinh tế.
Ông Trần Sĩ Chương cho rằng: “Nếu 10 năm nữa, hàng loạt doanh nghiệp gia đình Việt vấp phải khủng hoảng chuyển giao, nền kinh tế chắc chắn chịu cú sốc. Bởi vậy, bàn về hiến pháp gia đình hôm nay chính là bàn về sự ổn định của kinh tế Việt Nam trong tương lai.”
Talkshow “Nếp Nhà Doanh Nhân” số đầu tiên, vì thế không chỉ là diễn đàn nói về giá trị gia đình, mà còn là nơi kết nối hai khía cạnh: văn hóa gia tộc và chiến lược doanh nghiệp. Qua chia sẻ của ông Trần Sĩ Chương, có thể thấy rõ: một doanh nghiệp gia đình chỉ thật sự bền vững khi biết xây dựng Nếp Nhà vững chắc, để từ đó tạo nên nếp doanh nghiệp kỷ luật và minh bạch.
“Nếu không có nền tảng gia đình vững, doanh nghiệp khó đi xa. Còn nếu không có kỷ luật doanh nghiệp, tài sản gia đình cũng sớm tiêu tan. Hiến pháp gia đình chính là chiếc cầu nối hai yếu tố đó”, ông kết luận.
Kết thúc buổi trò chuyện, host Đỗ Thùy Dương nhấn mạnh: “Có thể thấy, hiến pháp gia đình không phải là khái niệm xa vời, mà chính là nền tảng để gìn giữ nếp nhà và bảo vệ doanh nghiệp. Đây là chủ đề mà The Map mong muốn tiếp tục khai thác trong các số tiếp theo, cùng doanh nhân Việt tìm lời giải cho bài toán trường tồn.”
Từ Rockefeller cho đến các doanh nghiệp gia đình Việt hôm nay, bài học về sự bền lâu vẫn không thay đổi: tài năng của một người sáng lập là quan trọng, nhưng không thể thay thế cho một hệ thống quy tắc minh bạch và đồng thuận. Với những chia sẻ của chuyên gia Trần Sĩ Chương, khái niệm “hiến pháp gia đình” không chỉ là một khuyến nghị, mà đang dần trở thành điều kiện sống còn cho doanh nghiệp gia đình Việt trong hành trình vươn tầm và tồn tại qua nhiều thế hệ.